Kompendium wiedzy: Spółdzielnie socjalne i energetyczne

Czym są spółdzielnie socjalne?

Spółdzielnia socjalna to szczególny rodzaj spółdzielni, łączący cechy przedsiębiorstwa oraz organizacji pozarządowej. Jej nadrzędnym celem – obok prowadzenia działalności gospodarczej – jest reintegracja społeczna i zawodowa członków, czyli pomoc osobom zagrożonym wykluczeniem w powrocie do aktywnego życia i pracy. Członkami spółdzielni socjalnej muszą być w co najmniej 50% osoby z grup zagrożonych wykluczeniem (np. bezrobotni, osoby z niepełnosprawnościami, osoby po terapii uzależnień, bezdomni, byli więźniowie, uchodźcy itp.). Pozostałymi członkami mogą być tzw. eksperci lub inne osoby spoza tych grup, jednak ich liczba jest prawnie ograniczona – np. nie więcej niż 50% ogółu założycieli (lub do 70% w pewnych przypadkach, np. gdy założycielami są osoby z niepełnosprawnościami). Spółdzielnia socjalna działa na zasadzie osobistej pracy członków (podobnie jak spółdzielnia pracy) i każdy członek ma jeden głos, niezależnie od wniesionego udziału.

Tworzenie i członkostwo spółdzielni socjalnej i energetycznej

Minimalna liczba członków zakładających spółdzielnię socjalną to obecnie 3 osoby fizyczne (z obowiązkiem zwiększenia do 5 osób w ciągu roku) lub 2 osoby prawne. Ułatwienie to wprowadzono nowelizacją ustawy w 2018 r., wcześniej wymagane było 5 osób fizycznych od razu. Maksymalnie spółdzielnia socjalna może zrzeszać 50 osób. Założyciele rejestrują podmiot w Krajowym Rejestrze Sądowym (KRS) – rejestracja jest zwolniona z opłat sądowych. Do wniosku o wpis dołącza się m.in. statut spółdzielni oraz dokumenty potwierdzające status członków (np. zaświadczenie o bezrobociu czy orzeczenie o niepełnosprawności). Status prawny spółdzielni socjalnej reguluje ustawa z 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (ze zmianami w kolejnych latach), a w kwestiach nieuregulowanych stosuje się ogólne Prawo spółdzielcze.

Działalność spółdzielni

Spółdzielnia socjalna prowadzi działalność gospodarczą, aby zapewnić członkom pracę i utrzymanie, ale równolegle realizuje cele społeczne – organizuje dla nich działania reintegracyjne (szkolenia, warsztaty, wsparcie doradcze itp.). Może także prowadzić działalność społecznie użyteczną na rzecz lokalnej społeczności (np. usługi opiekuńcze, edukacyjne) zgodnie z ustawą o pożytku publicznyml. Wypracowany zysk zazwyczaj jest w znacznej części reinwestowany w cele społeczne spółdzielni, a nie dzielony jak w typowej spółce – spółdzielcy nie są nastawieni wyłącznie na zysk, lecz na realizację misji społecznej. Spółdzielnia socjalna stała się w Polsce ważnym elementem ekonomii społecznej, służąc aktywizacji osób wykluczonych i wzmacnianiu spójności społecznej.

Czym są spółdzielnie energetyczne?

Spółdzielnia energetyczna to forma spółdzielni nastawiona na wspólne wytwarzanie i wykorzystywanie energii ze źródeł odnawialnych przez zrzeszoną społeczność. Zgodnie z polskim prawem (definicja z ustawy o OZE z 20 lutego 2015 r.), jest to dobrowolne zrzeszenie osób fizycznych lub prawnych, którego celem jest produkcja energii na własny użytek i zaspokajanie potrzeb energetycznych jego członków na określonym obszarze. W praktyce spółdzielnia energetyczna zwykle buduje instalacje OZE (np. farmę fotowoltaiczną, biogazownię, turbinę wiatrową), a następnie dystrybuuje i sprzedaje wyprodukowaną energię swoim członkom po preferencyjnych kosztachl. Idea jest częścią szerszego trendu tworzenia energetyki obywatelskiej i rozproszonej, gdzie lokalne społeczności przejmują kontrolę nad produkcją energii, zwiększając bezpieczeństwo energetyczne i obniżając koszty prądu.

Tworzenie i zasięg działania spółdzielni

Spółdzielnię energetyczną w Polsce może założyć co najmniej 10 osób fizycznychl. Członkami mogą być także osoby prawne (np. gminy, przedsiębiorstwa, inne spółdzielnie) – często lokalny samorząd uczestniczy w takiej inicjatywie. Działalność spółdzielni energetycznej jest ograniczona terytorialnie: może ona funkcjonować na obszarze od jednej do maksymalnie trzech gmin (najczęściej gminy wiejskie lub miejsko-wiejskie zgodnie z wymogami ustawy). Warunkiem jest, by instalacje wytwórcze i odbiorcy energii byli przyłączeni do tej samej lokalnej sieci dystrybucyjnej na terenie działania spółdzielnigov.plgov.pl. Każda spółdzielnia energetyczna podlega rejestracji w KRS (jak inne spółdzielnie) oraz dodatkowo wpisowi do wykazu Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa (KOWR). Rejestr KOWR służy monitorowaniu i weryfikacji spełniania warunków prawnych przez spółdzielnie (np. limit mocy, obszar działania). Obecnie ten sektor w Polsce dopiero raczkuje – pierwsze spółdzielnie energetyczne zaczęły powstawać po 2018 r. i ich liczba, choć rośnie dynamicznie, jest nadal niewielka (pod koniec 2023 r. zarejestrowanych było 21, a na połowę 2024 r. już ok. 35 spółdzielni energetycznych). Głównymi barierami rozwoju są m.in. wyzwania techniczne (przyłączenie do sieci w scentralizowanym systemie), zawiłe przepisy oraz potrzeba zorganizowania społeczności lokalnej.

Działalność i korzyści ze spółdzielni

Spółdzielnie energetyczne wytwarzają energię (prąd, ewentualnie biogaz czy ciepło) w instalacjach OZE, a następnie rozliczają ją na potrzeby własne członków. Zgodnie z prawem, taka spółdzielnia powinna pokrywać co najmniej 70% łącznego rocznego zapotrzebowania na energię jej członków, co zachęca do maksymalnego zużycia własnej produkcji. Nadwyżki mogą sprzedawać do sieci, choć główną wartością jest obniżenie kosztów energii dla członków średnio o 30–50% dzięki unikaniu części opłat dystrybucyjnych i korzystaniu z preferencyjnych rozliczeń. Dodatkowym atutem jest zwiększenie lokalnej samowystarczalności energetycznej – członkowie mniej odczuwają wahania cen na rynku i mają zabezpieczenie przed przerwami w dostawach. Spółdzielnia energetyczna to również impuls rozwojowy dla gminy: inwestycje w OZE tworzą miejsca pracy, angażują kapitał lokalny i poprawiają stan środowiska (czysta energia)l.

Źródła finansowania spółdzielni

Efektywne finansowanie jest kluczowe zarówno na etapie zakładania spółdzielni, jak i jej dalszego funkcjonowania. Spółdzielnie socjalne i spółdzielnie energetyczne mogą korzystać z różnych źródeł funduszy – od dotacji publicznych i unijnych, przez fundusze celowe, po kredyty i preferencyjne pożyczki. Poniżej zebrano najważniejsze źródła finansowania dla obu typów spółdzielni:

• Spółdzielnie socjalne – dotacje na miejsca pracy i integrację: Podstawowym źródłem kapitału dla nowej spółdzielni socjalnej są dotacje na utworzenie miejsc pracy dla jej członków. W praktyce główną rolę odgrywają tu środki z Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej (OWES), finansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznegol. Grupy zakładające spółdzielnię mogą uzyskać bezzwrotną dotację (często kilkadziesiąt tysięcy zł na osobę) na zakup wyposażenia, koszty pierwszych wynagrodzeń itp., pod warunkiem stworzenia etatów dla osób zagrożonych wykluczeniem. Uzupełniającym źródłem są dotacje z Funduszu Pracy (zarządzanego przez powiatowe urzędy pracy) – bezrobotni założyciele mogą złożyć wniosek o jednorazowe środki na podjęcie działalności w formie spółdzielni socjalnej. Również Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) oferuje fundusze, jeśli spółdzielnia integruje osoby z niepełnosprawnościami. Z Funduszu Pracy można otrzymać m.in. środki na przystąpienie do spółdzielni, utworzenie stanowiska pracy oraz refundację części wynagrodzenia i składek ZUS przez określony czas. PFRON z kolei dofinansowuje podobne wydatki związane z zatrudnieniem osób niepełnosprawnych. Ważne: tego typu wsparcie ma charakter pomocy de minimis, co oznacza limity kwot oraz wymóg utrzymania miejsc pracy przez minimum rok czy dwa (zgodnie z warunkami umowy dotacyjnej).
• Spółdzielnie socjalne – inne formy wsparcia publicznego: Oprócz dotacji na start, państwo i samorządy przewidują dla spółdzielni socjalnych także preferencyjne pożyczki, poręczenia kredytowe oraz usługi doradcze. Ustawa wskazuje, że działalność spółdzielni może być wspierana ze środków budżetu państwa lub gmin m.in. poprzez pożyczki czy bezpłatne doradztwo księgowe, prawne, marketingowe. Przykładowo, funkcjonują programy niskooprocentowanych pożyczek dla przedsiębiorstw społecznych (realizowane przez BGK/TISE ze środków UE) – mogą one pomóc w finansowaniu inwestycji czy kapitału obrotowego dla rozwijającej się spółdzielni. Lokalny samorząd nieraz wspiera spółdzielnie socjalne zlecając im realizację zadań (np. utrzymanie zieleni, usługi opiekuńcze) – choć nie jest to bezpośrednie finansowanie, zapewnia stabilny przychód. Warto też wspomnieć, że spółdzielnie socjalne zwolniono z niektórych obciążeń – np. składki na Krajową Radę Spółdzielczą (związkową) są anulowane, jeśli spółdzielnia należy do odpowiedniego związku rewizyjnegol.
• Spółdzielnie energetyczne – programy rządowe i fundusze UE: Ze względu na strategiczny charakter transformacji energetycznej, dla spółdzielni energetycznych przewidziano znaczące dofinansowania publiczne. Najważniejszym obecnie programem jest „Energia dla Wsi” – rządowy program dotacyjny dedykowany inwestycjom OZE na terenach wiejskichl. W ramach tego programu o środki mogą ubiegać się rolnicy, powstające spółdzielnie energetyczne oraz ich członkowie na realizację projektów odnawialnej energii. Ponadto spółdzielnie mogą sięgać po fundusze w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych 2021–2027 (alokacje UE w regionach na zieloną energię) oraz z Krajowego Planu Odbudowy (KPO), który przewidział pule środków na społeczności energetyczne. Już sam fakt uruchomienia środków z KPO w 2023 r. przyczynił się do „boom-u” zakładania spółdzielni – wiele gmin i społeczności ruszyło z pomysłami licząc na dofinansowanie. Z poziomu krajowego działa również Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) – oferuje on konkursy i dotacje na OZE, w których spółdzielnie (lub ich członkowie, np. gminy) mogą brać udział, a także wsparcie doradcze i szkoleniowe. Niektóre Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska uruchamiają specjalne programy pilotażowe – przykładem jest WFOŚiGW we Wrocławiu, który wraz z Bankiem Ochrony Środowiska przygotował pilotaż finansowania 2–3 spółdzielni energetycznych na Dolnym Śląsku, aby wypracować modele wsparcia finansowego i organizacyjnego do zastosowania na szerszą skalę.
• Spółdzielnie energetyczne – ulgi podatkowe i inwestorzy: Finansowanie komercyjne również zaczyna odgrywać rolę. Banki (np. BOŚ Bank) tworzą ofertę kredytów na inwestycje OZE dla spółdzielni, często we współpracy z gwarancjami ze strony funduszy publicznych. Dodatkowo prawo przewiduje zachęty podatkowe – zwolnienie z podatku dochodowego CIT dla dochodów spółdzielni energetycznej uzyskiwanych z wytwarzania energii z OZE. Oznacza to, że jeśli spółdzielnia sprzedaje nadwyżki prądu czy świadczy usługi energetyczne, dochód z tych operacji może być zwolniony z CIT, pod warunkiem że dotyczy energii odnawialnej. Ponadto spółdzielnia może ubiegać się w gminie o zwolnienia lub ulgi w podatku od nieruchomości dla gruntów czy budynków, na których znajdują się instalacje OZE. Często też członkowie spółdzielni (np. rolnicy) korzystają z ulg inwestycyjnych – np. rolnik może odliczyć od podatku rolnego część kosztów inwestycji w urządzenia do OZE, co pośrednio wspiera finansowo cały projekt spółdzielni. Na wczesnym etapie rozwoju spółdzielni energetycznych w Polsce pewną rolę odgrywają także granty badawczo-rozwojowe (na opracowanie koncepcji, audyty) finansowane np. z programów UE Horyzont czy funduszy norweskich – pomagają one sfinansować przygotowanie dokumentacji, studiów wykonalności itp. Choć skala tego wsparcia jest ograniczona, stanowi istotną pomoc przy planowaniu lokalnych inicjatyw energetycznych.

Aspekty prawne i formalne spółdzielni

Regulacje prawne spółdzielni socjalnych: Działalność spółdzielni socjalnych w Polsce reguluje wspomniana ustawa o spółdzielniach socjalnych z 27 kwietnia 2006 r. (wraz z późniejszymi nowelizacjami). Ustawa ta szczegółowo określa zasady zakładania, prowadzenia, łączenia i likwidacji takich spółdzielni. W sprawach nieuregulowanych odsyła do Prawa spółdzielczego z 1982 r. (ogólnej ustawy o spółdzielniach). Najważniejsze wymogi prawne obejmują:

• Skład założycielski i członkowie: Jak już opisano, założyć spółdzielnię mogą osoby fizyczne z pełną zdolnością do czynności prawnych należące do określonych kategorii (bezrobotni, niepełnosprawni itd.) albo minimum dwie osoby prawne (np. gmina, organizacja pozarządowa) Jeśli założycielami są osoby prawne, ustawa wymaga, by w ciągu roku od rejestracji do spółdzielni przyjęto co najmniej 5 osób fizycznych należących do uprawnionych kategorii – tak by wypełnić społeczną misję spółdzielni. Liczba członków „niezagrożonych wykluczeniem” jest limitowana (max 50% składu, z pewnymi wyjątkami). Co istotne, od 2018 r. pracownicy zatrudnieni w spółdzielni (niebędący jej członkami) także zostali objęci procesem reintegracji i częściowo prawami konsultacyjnymi – wzmocniło to ich ochronę i włączenie w decyzje dotyczące działalności spółdzielni
• Organizacja wewnętrzna: Spółdzielnia socjalna posiada osobowość prawną (uzyskuje ją z chwilą wpisu do KRS) i działa poprzez organy spółdzielni przewidziane w prawie spółdzielczym: Walne Zgromadzenie członków, Zarząd i (jeśli liczba członków przekracza 15) Radę Nadzorczą lub komisję rewizyjną. Każdy członek ma jeden głos na Walnym Zgromadzeniu, co zabezpiecza demokratyczne zarządzanie. Statut spółdzielni (uchwalany przez założycieli) określa szczegóły organizacyjne: wysokość wpisowego i udziałów, zasady podziału nadwyżki bilansowej (zysku), zakres prowadzonej działalności gospodarczej, prawa i obowiązki członków itd.. Prawo wymaga, by część zysku spółdzielnia przeznaczała na fundusz zasobowy (kapitał zapasowy) – jest to typowe dla wszystkich spółdzielni zabezpieczenie finansowe.
• Preferencje prawne: Wspominaliśmy już o kilku – zwolnienie z opłat rejestrowych w KRS, zwolnienie z opłat na rzecz Krajowej Rady Spółdzielczej, refundacje części składek ZUS dla zatrudnionych członków w okresie pierwszych dwóch lat (to również instrument wprowadzony ustawą – art. 12 ust. 3 przewiduje refundację połowy składek przez pierwszy rok). Istniała i nadal istnieje możliwość zwolnienia z podatku dochodowego CIT tej części dochodu spółdzielni socjalnej, która zostanie wydatkowana na reintegrację społeczną i zawodową członkówl. Oznacza to, że jeśli spółdzielnia osiągnie zysk i przeznaczy go np. na szkolenia, kursy, wsparcie pracowników z trudnościami – to odpowiadająca temu kwota dochodu może być zwolniona z CIT (jest to ważna ulga podatkowa wspierająca misję społeczną).
• Odpowiedzialność i nadzór: Spółdzielnia socjalna, jak każda spółdzielnia, odpowiada za zobowiązania całym swoim majątkiem. Członkowie spółdzielni co do zasady nie odpowiadają osobistym majątkiem za długi spółdzielni (nie są wspólnikami jak w spółkach osobowych). Jednakże członek, który bezpodstawnie wystąpi ze spółdzielni w ciągu pierwszego roku, może odpowiadać za jej ewentualne straty do wysokości niewniesionego wkładu – ma to zabezpieczać przed zakładaniem spółdzielni wyłącznie dla uzyskania dotacji i szybkiego rozproszenia. Działalność spółdzielni socjalnych podlega nadzorowi lustracyjnemu ze strony związków rewizyjnych (spółdzielnia powinna należeć do takiego związku, który co kilka lat bada jej sytuację i zgodność z przepisami). Ponadto minister właściwy ds. zabezpieczenia społecznego monitoruje rozwój ekonomii społecznej, ale bez bezpośredniej ingerencji w poszczególne spółdzielnie.

Regulacje prawne spółdzielni energetycznych: Pojęcie spółdzielni energetycznej zostało wprowadzone do polskiego prawa poprzez nowelizację ustawy o odnawialnych źródłach energii (OZE) z 20 lutego 2015 r.gov.pl. W samej ustawie OZE zdefiniowano spółdzielnię energetyczną i określono podstawowe warunki jej działania, natomiast do kwestii organizacyjno-prawnych (zakładanie, organy, upadłość itp.) stosuje się tradycyjne Prawo spółdzielcze. Kilka kluczowych wymogów prawnych i ograniczeń wyróżnia jednak te podmioty:

• Obszar i przedmiot działalności: Ustawa OZE stanowi, że spółdzielnia energetyczna działa na obszarze wiejskim lub miejsko-wiejskim – jest to więc narzędzie dedykowane głównie dla wsi i małych miasteczek, aby tam rozwijać lokalną energetykę. Obszar działania był dotychczas limitowany do granic jednej gminy (lub sąsiadujących gmin, maksymalnie trzech) i powiązany z lokalną infrastrukturą dystrybucyjną. Spółdzielnia może wytwarzać energię elektryczną, biogaz (rolniczy) lub ciepło z OZE i prowadzić ich obrót lub magazynowanie wyłącznie na potrzeby własne spółdzielni i jej członków. Nie może więc stać się zwykłym przedsiębiorstwem energetycznym sprzedającym energię obcym podmiotom na wolnym rynku – ustawowo musi skupiać się na zaspokajaniu potrzeb udziałowców.
• Rejestracja i sprawozdawczość: Poza wpisem do KRS, spółdzielnia energetyczna ma obowiązek zarejestrować się w wykazie spółdzielni energetycznych prowadzonym przez Dyrektora Generalnego KOWR. Spółdzielnia składa też okresowe sprawozdania z działalności energetycznej (wolumen produkcji, zużycia, liczby członków, pokrycia zapotrzebowania itd.), co ma być uproszczone dzięki wdrażaniu centralnego systemu informacji rynku energii. Ustawodawca planuje dalsze ułatwienia, jak automatyczne prostowanie wpisów w rejestrze na podstawie danych z systemu – to pokazuje, że regulacje w tej sferze są ciągle doskonalone.
• Ograniczenia techniczne: Istnieją techniczne limity – np. łączna moc instalacji spółdzielni nie może przekroczyć określonego progu (w 2022 r. było to proponowane 10 MW, ale przepisy są dynamiczne). Ponadto każdy członek spółdzielni energetycznej musi mieć przyłączoną instalację lub odbiór do odpowiedniej sieci (np. elektroenergetycznej lub gazowej) na terenie działania spółdzielni. To zapobiega tworzeniu spółdzielni o sztucznej strukturze – wspólnota musi być faktycznie lokalna i fizycznie połączona siecią.
• Zamówienia publiczne i pomoc publiczna: Jeśli w skład spółdzielni wchodzi jednostka samorządu terytorialnego (gmina), to przy wydatkowaniu środków spółdzielni może zajść obowiązek stosowania Prawa zamówień publicznych (w zakresie, w jakim wydatkuje ona fundusze publiczne na zakupy). Jest to dodatkowy wymóg formalny – w praktyce oznacza konieczność przetargów np. na wykonanie instalacji OZE, co wydłuża proces inwestycji. Z drugiej strony, spółdzielnie energetyczne korzystające z dotacji unijnych lub krajowych muszą przestrzegać zasad pomocy publicznej – wiele dotacji ma charakter pomocy de minimis lub innej, co wymaga prowadzenia odpowiedniej ewidencji i nieraz ogranicza maksymalny poziom dofinansowania (typowo do 50-70% kosztów projektu).

Podsumowując aspekty prawne: spółdzielnie socjalne są silnie zorientowane na cel społeczny i objęte szeregiem szczegółowych regulacji dotyczących członkostwa i wsparcia, natomiast spółdzielnie energetyczne operują na pograniczu prawa spółdzielczego i energetycznego – muszą spełnić zarówno wymogi korporacyjne (jak każda spółdzielnia), jak i sektora energii (limit mocy, obszar, rejestr w KOWR). Obie formy podlegają reżimowi sprawozdawczości finansowej i kontroli jak inne podmioty (np. obowiązek składania sprawozdań finansowych do KRS, lustracja związkowa w spółdzielniach socjalnych itp.).

Aspekty księgowe i podatkowe spółdzielni

Pełna księgowość

Zarówno spółdzielnie socjalne, jak i energetyczne są osobami prawnymi, co oznacza, że mają obowiązek prowadzić pełną księgowość (tj. księgi rachunkowe zgodnie z ustawą o rachunkowości). Przez pewien czas przepisy dopuszczały teoretycznie uproszczoną ewidencję dla małych spółdzielni socjalnych (przychody < 1,2 mln euro), ale brak odpowiednich rozporządzeń wykonawczych sprawił, że i tak każda spółdzielnia musiała wdrożyć pełne księgi. W praktyce jest to korzystne dla przejrzystości finansów, choć zwiększa koszty obsługi księgowej. Dziś niemal wszystkie spółdzielnie prowadzą pełną rachunkowość, a ewentualne uproszczenia dotyczą jedynie formatu sprawozdań finansowych dla jednostek mikro i małych. Jeśli spółdzielnia spełnia kryteria jednostki mikro (np. małe przychody < 3 mln zł, aktywa < 1,5 mln zł, < 10 pracowników) – a wiele nowych spółdzielni to spełnia – to Walne Zgromadzenie może podjąć decyzję o sporządzeniu zwięzłego sprawozdania finansowego na koniec roku. Uproszczenia dla jednostek mikro obejmują m.in. możliwość pominięcia informacji dodatkowej i rachunku przepływów oraz użycie skróconego wzoru bilansu i rachunku wyników. Nadal jednak cała bieżąca ewidencja (dekretacje, księgi główne i pomocnicze) musi być prowadzona zgodnie z zasadami rachunkowości.

Kontrola finansowa

Spółdzielnie sporządzają roczne sprawozdania finansowe, które muszą być zatwierdzone przez Walne Zgromadzenie i złożone do KRS. W przypadku spółdzielni socjalnych często dochodzi też wymóg oddzielnego wyodrębnienia w księgach działalności gospodarczej od ewentualnej działalności pożytku publicznego odpłatnej lub nieodpłatnej, jeśli spółdzielnia taką prowadzi. Oznacza to, że jeśli spółdzielnia socjalna np. uzyska status organizacji pożytku publicznego (OPP) lub prowadzi projekty finansowane z dotacji, musi tak prowadzić ewidencję, by móc wykazać, które koszty i przychody dotyczą działalności biznesowej, a które działalności reintegracyjnej lub społecznej.

Podatki – CIT

Co do zasady, spółdzielnie są podatnikami CIT (podatku dochodowego od osób prawnych), tak jak spółki czy inne osoby prawne. Stawka CIT wynosi 19%, a dla małych podatników – 9% od dochodu. Niemniej, przepisy przewidują preferencje wspomniane wcześniej: spółdzielnia socjalna może być zwolniona z CIT od tej części dochodu, którą wyda na cele reintegracji (zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 43 ustawy o CIT). W praktyce wiele spółdzielni socjalnych dzięki temu nie płaci podatku dochodowego, bo każdy wypracowany zysk lokuje w szkolenia, doposażenie stanowisk pracy członków, programy integracyjne, czyli w działania pro-społeczne. Spółdzielnie energetyczne natomiast, zgodnie z najnowszymi regulacjami, są zwolnione z CIT od dochodów ze sprzedaży energii z OZ. To zwolnienie ma zachęcić do reinwestowania nadwyżek w rozwój nowych źródeł czy magazynów energii bez obciążenia podatkiem. W obu przypadkach jednak zwolnienia dotyczą tylko ściśle zdefiniowanych dochodów i celów – inne dochody (np. spółdzielnia socjalna wynajmująca lokal komercyjnie) podlegałyby normalnemu opodatkowaniu.

Podatki – VAT

Jeśli spółdzielnia prowadzi działalność gospodarczą podlegającą opodatkowaniu VAT, może stać się płatnikiem VAT na ogólnych zasadach. Wiele małych spółdzielni socjalnych korzysta jednak ze zwolnienia podmiotowego z VAT (limit obrotów do 200 tys. zł rocznie) w początkowym okresie działalności, co upraszcza rozliczenia. Natomiast spółdzielnie energetyczne, dokonujące sprzedaży energii, zwykle przekraczają ten limit i muszą być czynnymi podatnikami VAT – sprzedając energię naliczają VAT (choć np. dla gminy będącej członkiem jest to neutralne, bo gmina odliczy). Warto dodać, że jeśli członkiem spółdzielni energetycznej jest gmina i kupuje ona energię od spółdzielni, to z mocy ustawy o VAT taka transakcja między spółdzielnią a gminą może być traktowana preferencyjnie (energia na własne potrzeby JST może być zwolniona z podatku akcyzowego i obniżona stawka opłat – co jednak wynika bardziej z prawa energetycznego niż VAT).

Księgowość praktyczna

Prowadzenie księgowości w spółdzielni bywa wyzwaniem dla niedoświadczonych zespołów – stąd wiele spółdzielni korzysta z usług biur rachunkowych obeznanych ze specyfiką ekonomii społecznej. Koszt pełnej księgowości jest wyższy niż np. książki przychodów i rozchodów, ale w zamian spółdzielnia otrzymuje dokładne dane finansowe do analizy swojego biznesu. To ważne, bo pozwala monitorować np. rentowność poszczególnych zleceń, skuteczność dotacji etc. Dobra praktyka to opracowanie przez zarząd wspólnie z księgowym planu kont dostosowanego do potrzeb spółdzielni – tak, by osobno śledzić przychody z działalności rynkowej, dotacje, koszty reintegracji, koszty administracyjne itd. – dzięki temu łatwo można przygotować wymagane raporty dla grantodawców lub instytucji nadzorczych. Warto pamiętać, że spółdzielnie socjalne często korzystają z nieodpłatnej pomocy księgowej/doradczej oferowanej przez OWES-y lub organizacje wspierające (szkolenia z księgowości, konsultacje). Summa summarum, choć obowiązki rachunkowe spółdzielni są rozbudowane, dostępne ulgi i wsparcie mają pomóc im im sprostać.

Pozyskiwanie grantów – praktyczny poradnik

Zdobycie grantów i dotacji bywa kluczowe dla uruchomienia i rozwoju spółdzielni, zwłaszcza w sektorze społecznym i energetycznym. Poniżej przedstawiamy praktyczne kroki i wskazówki, jak skutecznie pozyskać dofinansowanie na działalność spółdzielni socjalnej lub energetycznej:

1. Identyfikacja dostępnych programów i źródeł finansowania: Na początku zorientuj się, z jakich programów możesz skorzystać. Dla spółdzielni socjalnych priorytetowe są fundusze OWES (regionalne Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej) – skontaktuj się z najbliższym OWES, by dowiedzieć się o aktualnych naborach na dotacje na założenie spółdzielni lub rozwój miejsc pracy. Równolegle sprawdź ofertę lokalnego Urzędu Pracy: osoby bezrobotne mogą składać wnioski o środki na podjęcie działalności w formie spółdzielni, często jest to kilkadziesiąt tysięcy złotych na osobę. Jeżeli wśród założycieli są osoby z niepełnosprawnościami – sprawdź programy PFRON (np. wspomniany program „Wyrównywanie różnic między regionami”, obszar C, finansujący tworzenie spółdzielni osób prawnych z udziałem osób niepełnosprawnych). Dla spółdzielni energetycznych zbadaj programy takie jak Energia dla Wsi (nabory ogłaszane przez NFOŚiGW), poszukaj informacji w Urzędzie Marszałkowskim o konkursach z Regionalnych Programów oraz śledź ogłoszenia na stronach KOWR i Ministerstwa Rolnictwa – tam pojawiają się inicjatywy wspierające społeczności energetyczne. Warto również monitorować strony branżowe (np. gramwzielone.pl, globenergia.pl) – często informują o nowych dotacjach i pilotażach.
2. Spełnienie wymogów formalnych i przygotowanie spółdzielni: Każdy grant ma określone kryteria kwalifikowalności. Upewnij się, że Twoja inicjatywa je spełnia. Dla spółdzielni socjalnej kluczowy będzie odpowiedni skład osobowy (czy założyciele należą do wymaganych kategorii – urząd pracy lub OWES może wymagać zaświadczeń o bezrobociu, orzeczeń itp.). Zwykle przed złożeniem wniosku trzeba mieć założoną spółdzielnię lub co najmniej przygotowany jej statut i plan – np. urzędy pracy wymagają kopii złożonego w KRS wniosku rejestrowego albo porozumienia założycieli. Dla grantów infrastrukturalnych (np. w spółdzielni energetycznej) należy dysponować tytułem prawnym do nieruchomości, gdzie powstanie instalacja, lub przynajmniej promesą dzierżawy – to często jest warunek wstępny. Zanim przystąpisz do konkursu, zgromadź dokumenty: biznesplan lub studium wykonalności, kosztorysy ofertowe (np. wyceny instalacji OZE czy wyposażenia stanowisk pracy), harmonogram realizacji projektu, życiorysy kluczowych osób (czasem punktowane jest doświadczenie zespołu). Sprawdź też ograniczenia: np. czy pomoc de minimis, którą ewentualnie już otrzymaliście, nie wyczerpuje limitu – załącznikiem do wniosków często jest oświadczenie o otrzymanej pomocy de minimis.
3. Przygotowanie wniosku o dofinansowanie: Pisząc wniosek grantowy, zadbaj o jasne uzasadnienie i opis projektu. W części biznesowej pokaż, że spółdzielnia ma przemyślany model działania – opisz produkty lub usługi, rynek zbytu, strategie marketingowe (dla spółdzielni socjalnej może to być np. kontrakt z gminą na usługi, dla energetycznej – umowy z członkami na odbiór energii). W części społecznej (jeśli dotyczy) podkreśl, jakie problemy rozwiążecie: ile osób zagrożonych wykluczeniem zatrudnicie, jakie umiejętności zdobędą członkowie, jak projekt wpłynie na lokalną społeczność. Pamiętaj, by budżet projektu był realistyczny i zgodny z wytycznymi – sprawdź, jakie kategorie kosztów są kwalifikowalne. Np. dotacja z Funduszu Pracy pozwala na zakup sprzętu i wyposażenia czy remont lokalu, ale już nie sfinansuje podatku VAT (jeśli możecie go odzyskać) ani wynajmu lokalu od gminy po cenie wyższej niż rynkowa. Dobrze jest skorzystać z dostępnych wzorów i konsultacji – OWES-y często udostępniają przykładowe biznesplany lub organizują doradztwo przy pisaniu wniosków. Używaj obowiązkowych załączników (np. formularzy wymaganych przez instytucję finansującą) i sprawdź dwa razy terminy składania – niedotrzymanie terminu lub brakujący dokument formalny to najczęstsze powody odrzucenia wniosków.
4. Złożenie wniosku i procedura oceny: Wnioski składa się zazwyczaj elektronicznie (np. przez platformę generatora wniosków) lub papierowo do odpowiedniej instytucji. Po złożeniu, śledź status – instytucja może wezwać do uzupełnień lub poprawek formalnych (np. brakujący podpis, poprawa oczywistej omyłki). Jeśli starasz się o środki z PFRON lub innego funduszu publicznego przez samorząd, pamiętaj, że procedura może być dwuetapowa – np. najpierw powiat zbiera wnioski lokalnie, potem przekazuje do instytucji centralnej. Czas oceny bywa różny (od kilkunastu dni w przypadku urzędu pracy do kilku miesięcy przy funduszach UE). W międzyczasie warto pozostawać w kontakcie z opiekunem projektu (np. doradcą OWES) i przygotować się na ewentualną rozmowę lub wizytę monitorującą – niektóre konkursy przewidują prezentację pomysłu przed komisją. Upewnijcie się, że wszyscy założyciele spółdzielni mają spójną wizję – komisja może pytać o szczegóły na etapie oceny merytorycznej.
5. Realizacja projektu i rozliczenie grantu: Po pozytywnej decyzji przychodzi czas na podpisanie umowy o dofinansowanie. Przeczytajcie ją uważnie – zawiera harmonogram wydatkowania środków, wskaźniki, jakie musicie osiągnąć (np. zatrudnienie X osób z grupy docelowej przez min. 12 miesięcy, wyprodukowanie określonej ilości energii, założenie spółdzielni do konkretnej daty itp.). Grantodawcy wymagają zazwyczaj raportowania postępów i przedłożenia dokumentów rozliczających wydatki (faktur, umów). Dla spółdzielni socjalnej kluczowe będzie np. wykazanie, że zakupione z dotacji maszyny są używane, a zatrudnione osoby pracują wymagany okres – często OWES lub urząd pracy monitoruje to przez wizyty i żąda np. list płac, dowodów opłacenia składek. Dla spółdzielni energetycznej rozliczenie może obejmować kontrolę techniczną – czy instalacja OZE powstała zgodnie z projektem, czy osiągnięto założoną moc. Ważną zasadą jest dbałość o wyodrębnione konto bankowe i ewidencję wydatków projektu – środki z dotacji trzymajcie oddzielnie i płaćcie z nich tylko za koszty projektu, aby móc łatwo pokazać przepływy finansowe. Na koniec okresu dotacyjnego sporządza się końcowe sprawozdanie – jego pozytywna akceptacja oznacza zamknięcie projektu. Pamiętajcie jednak o trwałości projektu – przez określony czas (często 2–3 lata) nie wolno sprzedać zakupionego sprzętu ani zmienić profilu działalności, a założona spółdzielnia musi kontynuować istnienie, inaczej dotacja mogłaby zostać cofnięta.
6. Gdzie szukać pomocy: Pozyskiwanie grantów to trudny proces, ale dostępnych jest wiele podmiotów wspierających. OWES-y oferują kompleksowe wsparcie dla spółdzielni socjalnych – od fazy pomysłu (warsztaty, szkolenia) po pomoc w napisaniu wniosku i rozliczeniu. W przypadku spółdzielni energetycznych warto nawiązać kontakt z organizacjami branżowymi lub NGO zajmującymi się energetyką obywatelską (np. Polska Zielona Sieć, Stowarzyszenie im. Prof. Żmijewskiego, Klaster Energii itp.) – często dysponują one wiedzą o aktualnych konkursach oraz mogą służyć doradztwem eksperckim przy przygotowaniu projektów. Dobrze jest też podpatrywać już działające spółdzielnie: jeśli w okolicy istnieje spółdzielnia socjalna lub energetyczna, porozmawiaj z jej liderami, zapytaj, z jakich dotacji skorzystali i jakie mieli wyzwania. Networking w sektorze ekonomii społecznej i społeczności energetycznych może zaowocować partnerstwami – wspólne aplikowanie (np. konsorcjum spółdzielni socjalnych może razem startować w większym projekcie, co ułatwia spełnienie wymogów formalnych i podział kosztów). Nie bójcie się też korzystać z dostępnych materiałów: ministerialne portale ekonomiaspoleczna.gov.pl i energia.gov.pl publikują przewodniki i dokumentacje konkursowe, a to bezcenne źródła informacji o kryteriach.

Na zakończenie: pozyskiwanie grantów wymaga cierpliwości i rzetelności, ale dla spółdzielni może być źródłem kapitału, bez którego trudno wystartować. Dzięki dotacjom wiele spółdzielni socjalnych sfinansowało stworzenie miejsc pracy dla osób, które inaczej nie miałyby szans na zatrudnienie, a spółdzielnie energetyczne mogły ruszyć z inwestycjami w OZE na skalę niedostępną dla pojedynczych gospodarstw. Kluczem jest dobre przygotowanie i korzystanie z sieci wsparcia. Powodzenia!

Źródła: Powyższe kompendium opracowano na podstawie aktualnych przepisów prawa oraz materiałów źródłowych, m.in. publikacji Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej, serwisu Spółdzielni Socjalnych w praktyce, portalu Gramwzielone.pl, a także danych i analiz branżowych dotyczących spółdzielczości energetycznej. Wszystkie przytoczone informacje są aktualne na rok 2025 i mają na celu dostarczenie kompleksowej wiedzy zarówno w wymiarze merytorycznym, jak i praktycznym.