Granty i dofinansowania dla ochotniczych straży pożarnych – jak je zdobyć
Ochotnicze Straże Pożarne (OSP) odgrywają bezcenną rolę w zapewnianiu bezpieczeństwa na terenach wiejskich i miejskich. To często pierwsi ratownicy na miejscu pożaru, wypadku czy powodzi, działający z poświęceniem dla dobra wspólnego. Jednak aby druhowie mogli skutecznie nieść pomoc, ich jednostki muszą dysponować odpowiednim wyposażeniem – od wozów strażackich i motopomp po specjalistyczny sprzęt ratowniczy i środki ochrony osobistej. Modernizacja remizy, zakup nowej drabiny czy organizacja szkoleń dla strażaków wymagają znacznych nakładów finansowych, na które małe, wiejskie OSP często nie stać z własnej kieszeni. Na szczęście istnieje wiele źródeł finansowania, z których OSP mogą pozyskać dotacje i dofinansowania na swoją działalność. W niniejszym poradniku omówimy najważniejsze programy wspierające strażaków ochotników – od funduszy rządowych przez granty samorządowe, środki europejskie po programy prywatnych fundacji. Wyjaśnimy też, na co konkretnie można otrzymać wsparcie (sprzęt, pojazdy, infrastruktura, szkolenia), jakie wymogi formalne musi spełnić jednostka OSP oraz jak przebiega proces ubiegania się o dotacje. Dzięki temu przewodnikowi łatwiej przygotujecie swoją jednostkę na sięgnięcie po dostępne środki – bo warto inwestować w bezpieczeństwo i rozwój lokalnej straży.
Źródła dotacji i programy wsparcia dla OSP
Finansowanie Ochotniczych Straży Pożarnych pochodzi z wielu źródeł – od środków publicznych po darowizny społeczności. Poniżej przedstawiamy główne programy i instytucje, które oferują dotacje dla OSP:
1. Budżet państwa – dotacje MSWiA i Komendy Głównej PSP
Największym mecenasem jednostek OSP jest państwo, a dokładnie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (MSWiA) wraz z Komendą Główną Państwowej Straży Pożarnej (PSP). Na podstawie ustawy o OSP z 2021 roku, OSP mogą otrzymywać środki z budżetu państwa na realizację swoich zadań ratowniczych. W praktyce odbywa się to poprzez dotacje przyznawane za pośrednictwem PSP.
Co roku Komenda Główna PSP (w uzgodnieniu z MSWiA) ogłasza tryb i zasady dofinansowania dla jednostek OSP. Dofinansowanie dzieli się na dwie główne kategorie:
- Dotacje dla jednostek włączonych do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego (KSRG) – są to środki na zapewnienie gotowości bojowej tych jednostek. OSP w KSRG dostają corocznie pewną kwotę ryczałtowo na wydatki bieżące (paliwo, drobne naprawy, szkolenia), a dodatkowo mogą ubiegać się o finansowanie większych zakupów sprzętu wskazanego w wytycznych PSP.
- Dotacje dla pozostałych jednostek OSP (poza KSRG) – MSWiA wspiera również OSP nienależące do systemu KSRG, choć tu alokacje bywają mniejsze. Środki przeznaczone są na „przygotowanie jednostek OSP do działań ratowniczo-gaśniczych”. Ogłaszany jest wykaz sprzętu i wyposażenia, które można kupić z takiej dotacji.
W praktyce wygląda to tak, że każda OSP – zarówno w KSRG, jak i poza nim – na początku roku otrzymuje od właściwej Komendy Powiatowej PSP informacje o możliwości złożenia wniosku o dotację MSWiA. Wniosek zazwyczaj składa się poprzez komendanta gminnego OSP lub bezpośrednio do komendy powiatowej PSP. Trzeba w nim określić, co jednostka potrzebuje (wg katalogu kwalifikującego się sprzętu) i uzasadnić te potrzeby. Następnie Komenda Główna PSP dzieli środki według ustalonych kryteriów (np. liczby wyjazdów jednostki, zagrożeń w rejonie, braków wyposażenia). Po przyznaniu dotacji, pieniądze są przekazywane na konto OSP na podstawie umowy podpisanej między Komendantem Głównym PSP a daną OSP (reprezentowaną przez zarząd jednostki). Umowa ta szczegółowo określa, na co można wydać pieniądze i do kiedy rozliczyć zakup.
Z dotacji MSWiA/PSP można finansować bardzo różnorodny sprzęt – od umundurowania bojowego (hełmy, buty, ubrania specjalne), przez sprzęt łączności (radia, syreny), ratownictwa technicznego (np. zestawy hydrauliczne do wypadków) i medycznego (torby R1, defibrylatory) po drobne wyposażenie typu węże, prądownice, pompy, drabiny itp. W 2024 roku na liście sprzętów dofinansowywanych znalazły się nawet elementy do zawodów sportowo-pożarniczych czy wyposażenie Młodzieżowych Drużyn Pożarniczych, co pokazuje szeroki zakres wsparcia. W przypadku OSP KSRG dotacje mogą objąć także poważniejsze inwestycje, np. modernizację remizy czy dobudowę garażu – ale tu zwykle wymagane jest przedstawienie kosztorysu i często wsparcie dzielone jest z samorządem.
Warto podkreślić, że zakup samochodów ratowniczo-gaśniczych jest finansowany ze specjalnie montowanych źródeł, w których udział bierze również MSWiA. Zazwyczaj corocznie zatwierdzana jest lista OSP, które otrzymają dofinansowanie do zakupu nowego wozu. Pieniądze na ten cel pochodzą z: dotacji MSWiA (przez PSP), środków z firm ubezpieczeniowych (fundusz prewencyjny ubezpieczeń od ognia), a często także z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska (o czym za chwilę) oraz wkładu samorządu. Przykładowo, zakup średniego wozu za ok. 900 tys. zł może być sfinansowany w ten sposób: 400 tys. PSP/MSWiA, 200 tys. NFOŚiGW, 250 tys. od gminy, 50 tys. z funduszu ubezpieczeniowego. Ten montaż finansowy sprawia, że jednostka OSP otrzymuje praktycznie cały samochód sfinansowany z zewnątrz, bo same OSP rzadko dysponują tak dużymi kwotami. Dlatego, jeśli Wasza jednostka pilnie potrzebuje nowego wozu, ważne jest zgłoszenie tego zapotrzebowania przez gminę i komendę PSP oraz cierpliwe oczekiwanie na wpisanie na listę do dofinansowania – proces może potrwać rok lub kilka lat, w zależności od priorytetów.
Podsumowując, dotacje z MSWiA/PSP to podstawowe źródło wsparcia dla OSP. Aby z nich skorzystać, utrzymujcie stały kontakt z komendantem powiatowym PSP i władzami gminy. Pamiętajcie, że formalnym wymogiem jest, by OSP miała uregulowaną sytuację prawną (aktualny wpis w KRS, ważny statut) i konto bankowe, a także by dobrze rozliczała wcześniej otrzymane środki. Środki państwowe są przyznawane co do zasady co roku – warto więc co rok składać wnioski o potrzebny sprzęt.
2. Fundusze Ochrony Środowiska – programy „Mały Strażak” i wsparcie zakupu wozów
Drugim istotnym wsparciem, bardzo cenionym przez OSP, są środki z Narodowego oraz Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW / WFOŚiGW). Dlaczego fundusz środowiskowy wspiera strażaków? Ponieważ działalność OSP ma bezpośredni związek z ochroną środowiska (gaszenie pożarów lasów, usuwanie skutków klęsk żywiołowych, likwidacja skażeń). Właśnie dlatego stworzono Ogólnopolski program finansowania służb ratowniczych, z którego korzystają OSP.
Program ten składa się z kilku części:
- Część 2: „Mały Strażak” – to popularny program dofinansowania zakupu sprzętu i wyposażenia dla OSP. Realizują go wojewódzkie fundusze przy wsparciu NFOŚiGW. „Mały Strażak” jest dedykowany głównie mniejszym potrzebom – pozwala zakupić sprzęt ratowniczy, ubrania specjalne, wyposażenie osobiste strażaka, drobne narzędzia (piły, agregaty), a nawet sprzęt do ćwiczeń czy zawody sportowo-pożarnicze. Każdy WFOŚiGW ogłasza nabór (zwykle raz do roku). OSP składają wnioski do swojego funduszu wojewódzkiego, wskazując listę potrzebnego wyposażenia z katalogu (np. 5 hełmów, 4 węże W52, motopompa pływająca). Program „Mały Strażak” zwykle pokrywa do 50% kosztów kwalifikowanych, przy czym jest ustalony limit dotacji na jednostkę (np. 5 tys. zł lub 10 tys. zł – zależy od województwa i edycji). Resztę kwoty musi zapewnić OSP lub gmina jako wkład własny. Procedura jest prosta, a korzyści duże – dzięki temu programowi setki jednostek co roku uzupełniają swoje wyposażenie o brakujące elementy.
- Zakup samochodów ratowniczo-gaśniczych – NFOŚiGW wraz z funduszami wojewódzkimi od lat uczestniczy w finansowaniu nowych wozów dla OSP. Dzieje się to tak: NFOŚiGW przeznacza pulę (np. 50 mln zł rocznie) na dopłaty do zakupu pojazdów, a WFOŚiGW zawierają umowy z poszczególnymi gminami/OSP na przekazanie dotacji. Najczęściej dotacja środowiskowa pokrywa część kosztu – np. do 300 tys. zł przy zakupie średniego samochodu. Często warunkiem jest wycofanie starego, mocno wyeksploatowanego wozu (co ma uzasadnienie ekologiczne – nowe pojazdy są mniej emisyjne i bezpieczniejsze). Wnioski o dofinansowanie samochodu zazwyczaj składa gmina, bo to ona formalnie kupuje pojazd dla OSP, niemniej warto dowiadywać się w WFOŚiGW o takie możliwości.
- Inne projekty ze środków środowiskowych – np. zdarzały się konkursy na doposażenie OSP w sprzęt przeciwpowodziowy (pompy szlamowe, worki przeciwpowodziowe) czy szkolenia z zakresu ekologicznych zagrożeń. Nie są one regularne, ale jeśli Wasz region boryka się z określonym typem zagrożeń, fundusz może ogłosić nabór specjalny.
Aby skorzystać z funduszy ochrony środowiska, należy śledzić komunikaty właściwego WFOŚiGW (np. na ich stronie internetowej w zakładce „konkursy” lub „oferta finansowania”). Nabory z reguły mają krótki czas trwania (kilka tygodni). Wypełnia się formularz (często elektroniczny), gdzie wykazuje się m.in. status OSP, zakres planowanych zakupów, orientacyjne koszty. Warto mieć przygotowany wkład własny – tu duża rola gminy, która często wspomaga OSP, np. deklarując pokrycie drugiej połowy kosztów. Po pozytywnej decyzji podpisywana jest umowa dotacji między funduszem a OSP/gminą. Wymagane jest później rozliczenie (faktury za zakupiony sprzęt, protokoły odbioru). Ważna uwaga: sprzęt kupiony z dotacji funduszu środowiska często musi być oznaczony naklejkami informującymi o dofinansowaniu (otrzymuje się je z funduszu).
3. Fundusz Sprawiedliwości – wyposażenie ratownicze dla OSP
Fundusz Sprawiedliwości, będący w dyspozycji Ministerstwa Sprawiedliwości, to kolejne nietypowe źródło wsparcia dla OSP. Fundusz ten z założenia służy pomocy ofiarom przestępstw, ale w ramach tej pomocy uznano, że dobrze wyposażone służby ratownicze również przyczyniają się do ratowania życia i zdrowia. Dlatego od 2017 roku uruchamiano nabory, w których OSP mogły uzyskać niemal pełne dofinansowanie na sprzęt ratowniczy i medyczny.
Jak to działało? Ministerstwo Sprawiedliwości podpisywało umowy z wybranymi gminami (najczęściej na poziomie powiatów) i przekazywało środki z Funduszu Sprawiedliwości na zakup wyposażenia dla OSP z tych terenów. Przykładowo, w danym województwie wybierano kilkanaście powiatów, przyznawano kwotę, a następnie każda OSP w powiecie dostawała konkretny sprzęt zgodnie ze zgłoszonym zapotrzebowaniem. W praktyce druhowie odbierali np. nowe zestawy ratownictwa medycznego, defibrylatory AED, pilarki, rozpieracze hydrauliczne, zestawy do oznakowania miejsca wypadku, a bywało że i drobne samochody ratownicze (quady, łodzie) – wszystko sfinansowane w 99% z Funduszu Sprawiedliwości. Wkład własny gmin bywał symboliczny (np. 1%).
W roku 2023 ze środków Funduszu Sprawiedliwości do jednostek OSP w całym kraju trafiło kilkadziesiąt milionów złotych, za które zakupiono m.in. setki defibrylatorów, zestawów ratownictwa drogowego oraz innych urządzeń. Program ten ma charakter uznaniowy – to Ministerstwo wybiera, które rejony i w jakim zakresie wesprzeć, często we współpracy z lokalnymi urzędami wojewódzkimi. Dla OSP jest to o tyle wygodne, że nie muszą same pisać wniosków – zazwyczaj to gmina lub urząd wojewódzki koordynuje sprawę, a do jednostki trafia gotowy sprzęt.
Co zrobić, by skorzystać? Warto śledzić komunikaty władz wojewódzkich i strony Ministerstwa Sprawiedliwości, a przede wszystkim utrzymywać kontakt z wójtem/burmistrzem i powiatem. Kiedy rusza nabór z Funduszu Sprawiedliwości, gmina często zbiera od OSP informacje o potrzebach. Dobrze jest mieć przygotowaną listę brakującego wyposażenia, które przydałoby się Waszej jednostce w kontekście działań ratowniczych (zwłaszcza pomocy poszkodowanym). Priorytetem Funduszu są bowiem rzeczy bezpośrednio związane z ratowaniem życia – torby medyczne, zestawy PSP R1, nożyce do cięcia pasów, sprzęt do udzielania pierwszej pomocy, narzędzia hydrauliczne do uwalniania ofiar wypadków. Mniej prawdopodobne jest sfinansowanie typowo pożarniczego wyposażenia jak węże czy pompy – od tego są inne programy. Jeżeli zatem Wasza OSP nie ma jeszcze defibrylatora AED czy porządnej torby medycznej, koniecznie zgłoście taką potrzebę przy okazji Funduszu Sprawiedliwości.
4. Dotacje samorządowe – wsparcie gmin i powiatów
Samorząd terytorialny jest naturalnym sprzymierzeńcem OSP, wszak ustawa o samorządzie gminnym nakłada na gminy obowiązek ochrony przeciwpożarowej i porządku publicznego na swoim terenie. W praktyce każda gmina finansuje bieżące funkcjonowanie swoich OSP – zapewnia środki na paliwo, ubezpieczenia, drobne remonty remizy czy badania lekarskie druhów. Jednak poza tym obligatoryjnym wsparciem gminy mogą także przyznawać dodatkowe dotacje celowe na większe potrzeby.
Na poziomie gminy często stosuje się specjalne uchwały określające „warunki i tryb finansowania zadania własnego w zakresie ochrony przeciwpożarowej”. Dzięki temu OSP jako stowarzyszenia mogą występować np. raz w roku z wnioskiem o dotację na określone zadanie. Przykład: OSP planuje zakupić kamerę termowizyjną za 20 tys. zł – składa wniosek do gminy o dotację np. 15 tys., uzasadniając potrzebę posiadania kamery przy poszukiwaniu osób w zadymieniu. Jeśli gmina ma środki, może takie dofinansowanie przyznać. Podobnie bywa z dofinansowaniem zakupu nowego pojazdu – gmina potrafi wyłożyć nawet kilkaset tysięcy złotych, bo przecież będzie to służyło jej mieszkańcom. Co prawda większe kwoty często są przekazywane nie jako dotacja dla OSP, ale jako zakup inwestycyjny gminy (samorząd kupuje wóz i przekazuje jednostce). Natomiast przy mniejszych wydatkach – jak doposażenie, umundurowanie, remont remizy – gmina może po prostu przekazać dotację.
Ważne jest, żeby OSP utrzymywały dobrą komunikację z samorządem. Wójt lub burmistrz powinien znać potrzeby strażaków. Warto sporządzić listę priorytetów na dany rok i przedstawić ją na spotkaniu z władzami (często odbywają się odprawy OSP na początku roku). Czasem gminy proszą o przygotowanie preliminarza wydatków – np. w jakiej wysokości gmina ma zapewnić środki na OSP. Im lepiej uzasadnicie swój plan (np. konieczność zakupu motopompy – bo stara się zepsuła, a na terenie jest dużo stawów, z których trzeba ssać wodę), tym większa szansa, że znajdzie to odzwierciedlenie w budżecie.
Powiaty także potrafią wspierać OSP, choć w mniejszym zakresie (z racji ograniczonych kompetencji w tym obszarze). Bywa, że starostwo organizuje konkurs ofert dla stowarzyszeń na zadania z zakresu bezpieczeństwa – OSP może tam zdobyć kilka tysięcy złotych np. na popularyzację zasad udzielania pierwszej pomocy w szkołach (które strażacy przeprowadzą) lub na Powiatowe Zawody Sportowo-Pożarnicze. Nie jest to główne źródło finansów, ale warto się rozglądać – starostwa lub urzędy marszałkowskie czasem przekazują małe granty.
Nie można też zapominać o funduszu sołeckim w wioskach – jeśli dana wieś ma fundusz sołecki, społeczność może zdecydować o przeznaczeniu części kwoty na doposażenie lokalnej OSP (np. zakup mundurów galowych czy odnowienie świetlicy w remizie). To również jest forma samorządowego wsparcia, bo fundusz sołecki to pieniądze z budżetu gminy zarządzane przez mieszkańców.
5. Programy europejskie na poziomie regionalnym
OSP mogą także skorzystać – choć raczej pośrednio – z funduszy Unii Europejskiej dostępnych w programach regionalnych i krajowych. W perspektywie 2021–2027 wiele województw przewidziało w swoich programach (Fundusze Europejskie dla regionu) działania związane ze wzmocnieniem systemu ratownictwa. Przykładem może być działanie typowe dla kilku województw: dofinansowanie zakupu samochodów ratowniczo-gaśniczych i sprzętu dla OSP ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Nabory takich wniosków skierowane są do samorządów (bo to gminy są beneficjentem unijnym), ale finalnie sprzęt trafia do OSP.
Jeśli Twoja gmina jest aktywna w pozyskiwaniu funduszy UE, sprawdź, czy planuje projekt dla OSP. Na przykład w woj. wielkopolskim w poprzednich latach dzięki WRPO strażacy otrzymali kilkadziesiąt nowych pojazdów i wyposażenie za dziesiątki milionów złotych. W nowej perspektywie programy noszą nazwy „Fundusze Europejskie dla Kujawsko-Pomorskiego” itd. – wejdź na stronę swego programu regionalnego i poszukaj działań dotyczących bezpieczeństwa lub infrastruktury ochrony przeciwpożarowej.
Inną ścieżką są programy transgraniczne (Interreg). Niektóre przygraniczne OSP uczestniczą w projektach wspólnie z strażakami z krajów ościennych (Czechy, Słowacja, Niemcy, Litwa). W ramach takich projektów można zdobyć środki na wspólne ćwiczenia, szkolenia, a nawet sprzęt (jako „elementy poprawy zdolności reagowania”). Tutaj jednak potrzebny jest partner zagraniczny i napisanie dość skomplikowanego projektu – to zadanie raczej dla powiatów lub gmin, ale OSP może być inicjatorem pomysłu.
Podobnie jak w przypadku funduszy krajowych, tak i przy europejskich rola OSP to często partnerstwo i sygnalizowanie potrzeb. Dobre relacje z gminą zaprocentują tym, że wójt uwzględni Waszą remizę w planach dofinansowania (np. termomodernizacja strażnicy ze środków UE na klimat) czy zgłosi Wasz wóz do projektu wymiany taboru.
6. Programy firm i fundacji prywatnych
Społeczna rola strażaków OSP jest powszechnie doceniana, dlatego również sektor prywatny chętnie ich wspiera. Istnieją ogólnopolskie programy grantowe dużych firm skierowane do jednostek OSP, m.in.:
- „ORLEN dla Strażaków” – coroczny program Fundacji ORLEN, w którym OSP z całego kraju mogą składać wnioski o dofinansowanie zakupu sprzętu czy umundurowania. Budżet programu sięga kilku milionów złotych rocznie. Pojedyncze jednostki otrzymują zwykle do kilkunastu tysięcy zł na wskazane we wniosku potrzeby. Konkurs ogłaszany jest z reguły na początku roku (luty/marzec). Wniosek wymaga m.in. opisu jednostki, wykazu dotychczas otrzymanych darowizn oraz argumentacji, na co konkretnie mają iść pieniądze (np. „zakup 4 kompletów ubrań specjalnych, co poprawi bezpieczeństwo naszych strażaków podczas akcji”). Konkurencja jest duża – aplikuje często po kilka tysięcy OSP – ale warto próbować, bo kilkaset z nich dostaje wsparcie.
- Fundacja PGNiG czy Fundacja PZU – te duże firmy ubezpieczeniowe i energetyczne także mają programy wsparcia dla służb ratowniczych. PZU prowadziło akcję „Pomoc To Moc”, gdzie finansowało lokalne inicjatywy poprawiające bezpieczeństwo (OSP zgłaszały np. projekty zakupu sprzętu AED dla społeczności). PGNiG Fundacja wspierała zakupy sprzętu dla jednostek na terenach działania spółki.
- Lokalne firmy i fundusze – np. w regionach górniczych Fundacja KGHM „Polska Miedź” nieraz dofinansowała OSP w gminach górniczych, podobnie Fundacja LOTOS na Pomorzu czy Fundacja Grupy Azoty w regionach chemicznych. Sprawdźcie, jakie większe przedsiębiorstwa działają w Waszej okolicy i czy nie prowadzą programów grantowych lub konkursów dla społeczności lokalnych. Napisanie prośby o wsparcie do takiej firmy (nawet poza oficjalnym konkursem) też może przynieść rezultat – np. sponsor przekaże środki na drobny sprzęt albo sfinansuje inicjatywę typu festyn strażacki dla dzieci.
Oprócz programów grantowych, wielu OSP korzysta z bezpośredniego sponsoringu lub darowizn lokalnych biznesów. Często to drobne rzeczy: ktoś zasponsoruje nowe opony do wozu, ktoś inny kupi farbę na odmalowanie garażu. Z punktu widzenia formalnego, OSP jako stowarzyszenie może przyjąć darowiznę pieniężną lub rzeczową – warto wtedy sporządzić umowę darowizny dla celów transparentności i by darczyńca mógł odliczyć datek od podatku. Pamiętajcie o podziękowaniu i promocji sponsorów – dobra reputacja OSP i wdzięczność społeczna zachęci kolejnych.
Na koniec, społeczeństwo same również często wspiera swoich strażaków. Zbiórki publiczne na OSP są mile widziane przez mieszkańców, szczególnie gdy cel jest konkretny (np. „syrena dla OSP”, „remont naszej strażnicy”). W dobie internetu można założyć zbiórkę online. OSP organizują także wydarzenia dochodowe: festyny, zabawy taneczne, z których dochód zasila kasę jednostki. Te środki można potem wydać na drobne zakupy lub jako wkład własny do większej dotacji.
