Przy decyzji o formie prawnej działalności społecznej często pojawia się dylemat: fundacja czy stowarzyszenie? Obie formy to organizacje pozarządowe, ale różnią się pod kilkoma istotnymi względami. Wybór zależy od specyfiki Twojego pomysłu i preferowanego sposobu działania. Oto najważniejsze różnice i wskazówki, kiedy fundacja jest bardziej adekwatna niż stowarzyszenie (oraz odwrotnie):
- Liczba założycieli: Najprostsza różnica – fundację założyć może jedna osoba, natomiast do założenia stowarzyszenia potrzeba co najmniej 7 osób (w przypadku stowarzyszenia rejestrowego mającego osobowość prawną). Jeśli więc działasz sam lub trudno Ci zebrać większą grupę założycieli pod wspólnym sztandarem, fundacja będzie jedyną opcją na start. Z kolei gdy dysponujesz zespołem ludzi podzielających Twoją pasję i wszyscy chcą się formalnie zaangażować jako członkowie – stowarzyszenie pozwoli Wam wspólnie firmować organizację.
- Obecność członków i struktura zarządzania: Stowarzyszenie to forma demokratyczna – ma członków, którzy poprzez walne zebranie decydują o kierunkach działalności i wybierają władze (zarząd oraz komisję rewizyjną). Każdy członek ma wpływ na sprawy organizacji, co sprzyja zaangażowaniu społeczności w działanie. Fundacja nie ma członków – opiera się na zarządzie powołanym przez fundatora. Decyzje podejmuje zarząd, często z dużym wpływem fundatora (który może, ale nie musi, sam wejść w skład zarządu). Taka struktura sprawia, że fundacja jest bardziej scentralizowana i sterowalna, a stowarzyszenie bardziej kolektywne i partycypacyjne. W praktyce: jeśli zależy Ci na pełnej kontroli i spójnej wizji (nawet kosztem braku szerszej demokratycznej dyskusji) – fundacja Ci to zapewni. Jeśli natomiast wolisz dzielić odpowiedzialność i zaangażować społeczność do współdecydowania – stowarzyszenie będzie lepsze.
- Cele działania – publiczne czy wewnętrzne: Fundacje z definicji ustanawiane są dla celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, co oznacza, że ich misja powinna służyć szeroko pojętemu dobru publicznemu. Stowarzyszenia również często realizują cele społecznie pożyteczne, ale mogą też funkcjonować dla dobra samych członków (np. stowarzyszenie hobbystyczne, klub sportowy dla swoich członków). Jeśli więc Twoja inicjatywa ma na celu głównie integrację czy rozwój pewnej grupy osób, które same są beneficjentami (np. grupa pasjonatów gier planszowych zakłada klub), to stowarzyszenie jest naturalnym wyborem. Fundacja natomiast lepiej pasuje do działań skierowanych na zewnątrz, do określonej grupy odbiorców, którym pomagamy lub którym coś umożliwiamy, nie oczekując bezpośredniej korzyści dla fundatora.
- Wymogi formalne i koszty początkowe: Jak już wspomniano, założenie fundacji jest bardziej kosztowne i sformalizowane – akt notarialny, wymagany majątek na start, opłaty sądowe (o ile nie zwolnione). Stowarzyszenie zarejestrowane można założyć praktycznie bez opłat (brak opłaty sądowej dla organizacji nieprowadzących działalności gospodarczej, brak wymogu kapitału początkowego). Do rejestracji stowarzyszenia potrzeba uchwalenia statutu na zebraniu założycielskim, wyboru komitetu założycielskiego i złożenia dokumentów do KRS – nie jest wymagany notariusz. W skrócie: fundacja wymaga wkładu finansowego, stowarzyszenie wymaga wkładu w postaci zebrania ludzi i przeprocesowania uchwał. Jeżeli dysponujesz budżetem, ale nie masz grupy – fundacja. Jeśli masz grupę chętnych, ale niewiele środków – stowarzyszenie.
- Elastyczność działania: Fundacja ma mniej narzuconych przepisami organów – obligatoryjnie tylko zarząd, opcjonalnie rada fundacji (organ nadzoru wewnętrznego, jeśli fundator chce go powołać). Stowarzyszenie musi mieć zarząd i komisję rewizyjną jako organy, co formalnie jest nieco bardziej rozbudowane. Z drugiej strony, w stowarzyszeniu decyzje strategiczne muszą przechodzić przez walne zebranie członków (np. zmiana statutu, wybór władz), co bywa czasochłonne. W fundacji ewentualne zmiany w statucie może dokonywać fundator lub zarząd zgodnie z procedurą statutową, bez zwoływania szerokiego grona ludzi. Jeśli zależy Ci na szybkich decyzjach i prostej strukturze – fundacja to umożliwia. Jeżeli cenisz sobie dyskusje i konsensus w szerszym gronie – stowarzyszenie jest do tego stworzone.
- Finansowanie i majątek: W kwestii finansowania obie formy mają podobne możliwości (dotacje, granty, darowizny, działalność odpłatna/gospodarcza). W stowarzyszeniu dochodzi unikalne źródło: składki członkowskie – członkowie mogą płacić regularne składki, które zasilają budżet organizacji. Dla niektórych stowarzyszeń, zwłaszcza klubów czy związków, składki to podstawa utrzymania. Fundacja nie ma składek (brak członków), natomiast często polega na regularnych darowiznach od stałych sympatyków – co jest podobnym mechanizmem, choć formalnie nieobowiązkowym. Warto też pamiętać, że majątek fundacji jest wyodrębniony i pochodzi od fundatora – po założeniu nie ma pojęcia „fundator wypłaca sobie majątek”, bo raz przekazany fundusz staje się własnością fundacji. W stowarzyszeniu majątek buduje się ze składek, darowizn i dotacji, i w razie rozwiązania dzielony jest na cele określone w statucie lub decyzją członków (nie wraca do założycieli). Dla osób chcących wnieść swój prywatny majątek w działalność społeczną i mieć pewność, że będzie on służył konkretnemu celowi, fundacja jest lepsza (bo fundator z góry określa przeznaczenie majątku). Dla osób, które chcą raczej zebrać środki wspólnie z innymi – stowarzyszenie będzie naturalnym polem.
Która forma jest lepsza? Fundacja czy stowarzyszenie
Nie ma jednoznacznej odpowiedzi – zależy to od charakteru planowanej działalności i osobistych preferencji. Fundacja sprawdza się, gdy masz silną misję, chcesz samodzielnie nadać jej ramy, dysponujesz pewnymi środkami i liczysz na większe projekty grantowe lub sponsoring. Stowarzyszenie jest idealne, gdy liczy się dla Ciebie zbudowanie społeczności, działanie oddolne, dzielenie się odpowiedzialnością, a formalności chcesz ograniczyć do minimum na starcie. Warto też rozważyć skalę i zasięg działań: fundacje częściej działają w skali ogólnopolskiej lub międzynarodowej (choć nie jest to regułą), zaś wiele stowarzyszeń to małe organizacje lokalne, osadzone w swojej gminie czy środowisku (np. stowarzyszenie mieszkańców walczących o jakąś lokalną sprawę).
Na koniec dnia, decyzja „czy opłaca się założyć fundację” powinna wynikać z analizy Twoich potrzeb: jeśli widzisz więcej plusów niż minusów w powyższych punktach i jesteś gotów podjąć wyzwanie, fundacja może być bardzo satysfakcjonującym narzędziem zmieniania świata na lepsze. Jeżeli natomiast obawiasz się wymogów fundacji lub charakter Twojej inicjatywy bardziej pasuje do kolektywnego działania – warto rozważyć stowarzyszenie (temu, czy opłaca się je założyć, poświęcony jest osobny artykuł). Najważniejsze, aby forma prawna służyła realizacji celu, a nie odwrotnie. Powodzenia w podejmowaniu decyzji!
