Dofinansowania i granty to dla wielu organizacji pozarządowych, instytucji publicznych czy nawet firm kluczowe źródło finansowania. Pozwalają one realizować ambitne projekty społeczne, kulturalne, edukacyjne i infrastrukturalne, których w innym wypadku trudno byłoby podjąć się z własnych środków. Jednakże zjawisko nazywane żartobliwie (a czasem z przekąsem) „grantozą” pokazuje, że nie wszystko złoto, co się świeci. Uzależnienie od środków publicznych i dotacji bywa wygodne – ale niesie ze sobą także wyzwania, ograniczenia i poważne komplikacje w funkcjonowaniu danej organizacji. W tym artykule, jako ekspert w obszarze pozyskiwania funduszy i realizacji projektów ze środków publicznych, przedstawiam 5 problemów i utrudnień, z którymi mierzą się beneficjenci, tkwiąc w pułapce „grantozy”.
1. Nadmierna biurokracja i sprawozdawczość
Kluczem do otrzymania dofinansowania jest skrupulatne przygotowanie wniosku, a następnie – w przypadku pozytywnej decyzji – rozliczenie projektu według szczegółowych zasad. Niestety, programy publiczne (zarówno krajowe, jak i unijne) słyną z rozbudowanych wymogów formalnych. Beneficjenci muszą:
- Prowadzić szczegółową dokumentację (faktury, umowy, listy obecności),
- Sporządzać sprawozdania merytoryczne i finansowe w wielu miejscach (urząd, KRS, systemy unijne, Portal Funduszy Europejskich),
- Dostarczać częste raporty cząstkowe, a na koniec składać kompleksowe podsumowanie.
Taka biurokracja potrafi pochłonąć znaczną część zasobów organizacji. Zarządy i koordynatorzy projektów spędzają mnóstwo czasu na formalnościach, zamiast koncentrować się na realnym wdrażaniu inicjatyw. Wielu beneficjentów narzeka też na niekiedy absurdalne wymogi (np. drobiazgowe opisy każdego wydatku na papier toaletowy czy długopisy), co wywołuje frustrację i spowalnia pracę.
2. Krótki czas realizacji i brak stabilności
Dofinansowania publiczne zwykle przyznawane są na stosunkowo krótkie okresy (np. 6 miesięcy, 12 miesięcy), rzadko przekraczają 2–3 lata w ujęciu jednego naboru. Powoduje to kilka poważnych trudności:
- Brak ciągłości projektów – Często tuż po zakończeniu jednego projektu organizacja musi gorączkowo szukać kolejnego źródła finansowania, by zatrzymać zespół i kontynuować działania.
- Ryzyko utraty kadry – Przy braku pewności co do dalszego finansowania trudno oferować pracownikom stabilne warunki pracy, co skutkuje rotacją i utratą doświadczonych osób.
- Zaburzenie planowania strategicznego – NGO czy instytucje publiczne zmuszone są do ciągłego „skakania” między kolejnymi grantami zamiast koncentrować się na długofalowych efektach społecznych.
3. Ograniczenia w zakresie elastyczności i innowacji
Wielu donatorów publicznych (np. ministerstwa, agencje unijne) narzuca bardzo szczegółowe reguły w kwestii, na co można wydać pieniądze, a na co nie – określane jako koszty kwalifikowane i koszty niekwalifikowane. W rezultacie:
- Beneficjent ma mniej swobody w dostosowywaniu działań do zmieniających się okoliczności (np. problemy z elastycznym przeniesieniem budżetu z jednej kategorii do innej).
- Brak miejsca na kreatywność – innowacyjne pomysły często padają, jeśli nie wpisują się w sztywne ramy grantodawcy.
- Zamrożenie potencjału – organizacja przywiązuje się do jednego typu projektów, zapominając, że jej główną misją jest reagowanie na realne potrzeby społeczne.
4. Zagrożenie uzależnieniem od dotacji
„Grantoza” to pojęcie powstałe w wyniku obserwacji, jak organizacje (zwłaszcza NGO) stają się de facto „specjalistami od pisania wniosków dotacyjnych”, zamiast od pracy w terenie czy z beneficjentami. Taka postawa niesie kilka skutków ubocznych:
- Mała niezależność finansowa – w razie zmian w polityce grantowej czy cięć budżetowych, organizacja może stanąć na krawędzi istnienia.
- Zniekształcenie misji – czasem NGO dostosowują swoje cele do tego, co akurat jest „modne” w dotacjach, zapominając o pierwotnej wizji statutowej.
- Zanik inicjatyw oddolnych – zamiast rozwijać długofalowe projekty samofinansujące się lub oparte na relacjach z lokalną społecznością, organizacja czeka na kolejne ogłoszenie konkursu.
5. Obciążenie ryzykiem administracyjnym i odpowiedzialnością
Pozyskując grant, organizacja bierze na siebie odpowiedzialność za poprawne wydatkowanie środków publicznych. Błędy w rozliczeniach mogą skutkować koniecznością zwrotu części dofinansowania, a w skrajnych przypadkach nawet sankcjami karnymi (zwłaszcza gdy wystąpi podejrzenie nadużyć). Ryzyko to jest szczególnie dotkliwe dla mniejszych NGO z ograniczonym zespołem księgowym i administracyjnym.
- Audyt i kontrola – wiele programów przewiduje kontrole na miejscu, audyty dokumentacji, weryfikację procedur zakupowych. Beneficjent musi być na to zawsze przygotowany.
- Odpowiedzialność zarządu – w fundacjach i stowarzyszeniach to zarząd odpowiada za rozliczanie projektu, a członkowie zarządu mogą ponosić konsekwencje osobiście (włącznie z odpowiedzialnością majątkową).
Czy istnieje recepta na uniknięcie „grantozy”?
Organizacje mogą dążyć do dywersyfikacji źródeł przychodu – łączyć finansowanie publiczne z darowiznami prywatnymi, działalnością odpłatną czy crowdfundingiem. Pozwala to uniezależnić się od kaprysów grantodawców i zwiększyć stabilność działań. Warto też przeznaczać część zasobów na rozwijanie partnerstw z biznesem lub wypracowywanie modeli samofinansujących się inicjatyw.
Kluczem jest również racjonalne planowanie projektów – unikanie sztucznego dopasowywania misji do trendów w konkursach i zachowywanie spójności z zasadniczymi celami organizacji. Z kolei staranna dokumentacja i dbałość o prawidłowe rozliczenia minimalizują ryzyko zwrotu środków czy problemów podczas kontroli.
Bądźmy dorośli – popatrzmy racjonalnie. Czy warto korzystać z grantów pomimo zagrożeń?
Dofinansowania i granty są nieocenione w rozwijaniu projektów społecznych, kulturalnych czy edukacyjnych, ale niosą za sobą ciemną stronę – biurokrację, uzależnienie finansowe, krótkowzroczność w planowaniu. „Grantoza” zatem oznacza stan, w którym organizacja porusza się od jednego projektu do następnego, czasem zapominając o autentycznych potrzebach społecznych czy o stabilności organizacyjnej.
Jako ekspert w obszarze pozyskiwania funduszy uważam, że kluczem do równowagi jest świadome korzystanie z dotacji: traktowanie ich jako jeden z filarów finansowania, a nie jedyną deskę ratunku. W połączeniu ze wsparciem społeczności lokalnej, darowiznami prywatnymi, działalnością gospodarczą (o ile jest to statutowo możliwe) – granty nadal mogą być potężnym narzędziem rozwoju. Warunkiem jest jednak solidne przygotowanie administracyjne, jasno określone cele i konsekwentne zarządzanie ryzykiem, by uniknąć negatywnych konsekwencji „grantozy” i skutecznie służyć swojej społecznej misji.
