Biuro, świetlica, magazyn sprzętu – dla wielu organizacji pozarządowych posiadanie własnej przestrzeni jest warunkiem sprawnej działalności. Niestety, koszty najmu komercyjnego lokalu często przekraczają możliwości finansowe stowarzyszeń i fundacji. W krakowskim badaniu KraFOS co trzecia organizacja (33,3%) wskazała brak środków na utrzymanie lokalu jako problem, a 41% uznało stawki czynszu za zbyt wysokie Jak radzą sobie NGO w poszukiwaniu własnego kąta? Czy miasta wychodzą im naprzeciw z preferencyjnymi warunkami najmu, czy raczej traktują jak zwykłych najemców? Sprawdzamy, jak wygląda infrastrukturalne wsparcie trzeciego sektora w różnych miastach Polski.
Lokale na preferencyjnych warunkach – jak to działa?
Wiele samorządów dostrzega potrzebę wspierania organizacji poprzez udostępnianie im miejskich nieruchomości poniżej cen rynkowych. Umożliwia to prawo – organizacje pożytku publicznego mają szczególne uprawnienia do użytkowania mienia komunalnego na preferencyjnych zasadach (art. 24 UDPP), a także NGO prowadzące działalność pożytku publicznego (nawet bez statusu OPP) mogą się o to ubiegać. W dużych miastach zazwyczaj istnieją stosowne uchwały rad miejskich określające kryteria takiego najmu. Co to oznacza w praktyce? Na przykład w Warszawie obowiązuje system, w którym organizacje mogą wziąć udział w konkursach (przetargach ograniczonych) na najem miejskich lokali użytkowych. Co dziesiąty lokal komunalny w stolicy jest wynajmowany NGO na preferencyjnych warunkach – w 2021 r. było to 882 lokale spośród 8,5 tys. wszystkich miejskich lokali użytkowych. Władze Warszawy chwalą się, że przez 10 lat liczba lokali zajmowanych przez organizacje wzrosła o 173, dochodząc właśnie do 882 w skali miasta!
Preferencyjność polega tu oczywiście na cenie. Średnia stawka czynszu dla organizacji non-profit w Warszawie wynosiła na koniec 2021 r. około 13,08 zł/m² (netto miesięcznie)publicystyka.ngo.pl, podczas gdy stawki rynkowe w tych samych lokalizacjach są kilkukrotnie wyższe. W śródmieściu stolicy NGO płaciły średnio 18 zł/m², a w tańszych dzielnicach nawet tylko 10–14 złpublicystyka.ngo.pl. Można więc przyjąć, że miasto udziela organizacjom sporego rabatu – dzięki czemu prawie 900 warszawskich fundacji i stowarzyszeń może pozwolić sobie na siedzibę czy biuropublicystyka.ngo.plpublicystyka.ngo.pl. Wiceprezydent Warszawy Aldona Machnowska-Góra podkreśla, że to element wsparcia NGO za ich wkład w życie miastapublicystyka.ngo.plpublicystyka.ngo.pl. Co ważne, wolne lokale dla organizacji są regularnie ogłaszane w wykazach dzielnic – zainteresowani mogą aplikować, przedstawiając swoją działalność.
Kraków również prowadzi politykę udostępniania lokali. Zarząd Budynków Komunalnych wynajmuje organizacjom obecnie 319 lokali użytkowych, co stanowi ok. 12% całego miejskiego zasobu przestrzeni użytkowej. Zasady są podobne – NGO startują w licytacjach czynszu, ale stawki wyjściowe dla nich są symboliczne. Dla działalności statutowej nieodpłatnej ustalono cenę wywoławczą na poziomie 8,40 zł/m², niezależnie od strefy miasta. Dla porównania, podmioty komercyjne zaczynają licytację od stawek kilkukrotnie wyższych (np. 26,50 zł w mniej atrakcyjnych rejonach, do nawet 99,60 zł/m² w topowych lokalizacjach jak Rynek). To pokazuje skalę ulg: organizacja wynajmująca lokal w ścisłym centrum Krakowa może płacić kilkanaście razy mniej niż firma za sąsiedni lokal! W praktyce oczywiście zdarza się, że w licytacji także inne NGO podbiją tę cenę wyjściową, ale nadal finalny czynsz jest bardzo niski. Dzięki temu miasto wspiera sektor pozarządowy konkretnym, materialnym wkładem – tańszą infrastrukturą.
Gdy brakuje dachu nad głową – problemy i inicjatywy
Mimo tych mechanizmów, wiele organizacji wciąż boryka się z brakiem własnego miejsca. Po pierwsze, pula dostępnych lokali jest ograniczona. Najbardziej pożądane – w centrum, z dobrym dojazdem, dostosowane – szybko znajdują najemców. Inne mogą wymagać remontu, na co NGO nie zawsze je stać. Sam proces ubiegania się bywa biurokratyczny: trzeba napisać ofertę, spełnić kryteria, czasem konkurować z innymi podmiotami (choćby innymi NGO). W Krakowie tylko 5,1% organizacji stwierdziło, że jest zadowolonych z polityki lokalowej miasta – reszta dostrzega braki: 30,8% narzeka na brak wsparcia finansowego na opłaty lokalowe, a niemal 10% twierdzi, że nie ma dostatecznej informacji o ofercie lokali. Te sygnały świadczą, że komunikacja między urzędem a NGO w tym zakresie nie zawsze jest skuteczna. Możliwe, że nie wszystkie organizacje wiedzą o przysługujących im ulgach lub gdzie szukać ogłoszeń. Czasem problemem jest niski standard dostępnych pomieszczeń – magazyn w suterenie czy lokal na wysokim piętrze bez windy może nie nadawać się do działań np. z osobami z niepełnosprawnościami (a adaptacja to dodatkowy koszt).
Miasta podejmują jednak nowe inicjatywy. Poznań w 2024 r. ruszył z programem „Lokal dla organizacji pozarządowych”, w ramach którego wyremontował cały budynek i przekazał 10 lokali różnym NGO nieodpłatnie, zwalniając je z czynszu. To aż krok dalej – organizacje w nowym obiekcie przy ul. Kramarskiej mają siedziby za darmo, płacąc tylko koszty eksploatacyjne. Chętnych było wielu – wpłynęło 35 wniosków na 10 miejsc, co pokazuje skalę zapotrzebowania. W budynku utworzono też wspólną przestrzeń do spotkań i wydarzeń dla mieszkańcówzkzl.poznan.plzkzl.poznan.pl. Takie rozwiązanie ma same plusy: NGO-sy mają dach nad głową, miasto tchnęło życie w swoją nieruchomość, a mieszkańcy zyskują nowe miejsce aktywności. Model „inkubatora” czy „domu NGO” sprawdza się również gdzie indziej – np. Gdynia od lat prowadzi Dom Organizacji Pozarządowych, a we Wrocławiu działa Centrum Pozarządowe przy ul. Legnickiej oferujące biura na godziny i sale spotkań.
Są też pomysły współdzielenia przestrzeni: skoro wielu organizacjom potrzeba tylko biurka i adresu do korespondencji, pojawiają się coworkingi społeczne. W Warszawie Centrum Komunikacji Społecznej udostępnia organizacjom sale i sprzęt biurowy na określone godziny – tak, by nawet te bez lokalu mogły np. zorganizować zebranie lub wydrukować dokumenty. To ważne, bo jak przypomina poradnik ngo.pl, działalność społeczną można prowadzić nawet bez własnego lokalu – w przestrzeni wirtualnej lub użyczonej, ale pewnych rzeczy (jak przechowywanie dokumentacji czy spotkania z beneficjentami) nie da się robić „na ławce w parku”.
Lokal to więcej niż cztery ściany
Posiadanie siedziby to dla organizacji pozarządowej nie tylko kwestia wygody. To często warunek budowania tożsamości i rozpoznawalności w społeczności lokalnej. Klub seniora działający w przydzielonym przez gminę lokalu staje się stałym punktem na mapie osiedla; fundacja mająca biuro może łatwiej przyjmować potrzebujących po poradę; harcerze z własną harcówką mogą urządzać tam zbiórki i przechowywać sprzęt. Lokal bywa też symbolem uznania – sygnałem, że miasto ceni daną inicjatywę na tyle, by „współdzielić” z nią swój majątek. Z drugiej strony, trzeba pamiętać, że samorząd wspierając NGO w ten sposób, również odnosi korzyść. Zagospodarowane lokale nie stoją puste (odpada problem pustostanów), organizacje często inwestują własną pracę i środki w drobne remonty, a w zamian wykonują na miejscu pracę społeczną na rzecz mieszkańców – co w pewnym sensie odciąża samorząd.
Oczywiście, ta współpraca wymaga jasnych zasad. Preferencyjny najem zwykle jest warunkowy: organizacja musi utrzymać profil działalności, nie może podnajmować lokalu komercyjnie, czasem bywa zobowiązana do dodatkowych świadczeń (np. udostępniania sali mieszkańcom). Jeśli jednak warunki te są rozsądne, to układ jest win-win. Władze miasta, które naprawdę wspierają infrastrukturę trzeciego sektora, tworzą tym samym lepszy ekosystem dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego.
Miasto przyjazne NGO – marzenie czy standard?
Wyobraźmy sobie miasto idealne dla organizacji społecznych: magistrat prowadzi bank informacji o dostępnych lokalach, nowe budynki użyteczności publicznej projektuje z przestrzenią do wspólnego użytkowania przez NGO, a budżet uwzględnia fundusz remontowy pomagający przystosować siedziby do potrzeb (choćby dla osób z niepełnosprawnościami). Brzmi jak utopia, ale powoli elementy tego scenariusza stają się rzeczywistością tu i ówdzie. Na razie wiele NGO radzi sobie dzięki życzliwości parafii, szkół czy bibliotek, użyczających im kąt na spotkania. Współdziałanie między sektorami (np. firma oddająca salę konferencyjną NGO raz w tygodniu) też pomaga załatać braki lokalowe.
Docelowo jednak to od polityki samorządów zależy, czy infrastruktura dla NGO będzie postrzegana jako inwestycja w kapitał społeczny, czy zbędny ciężar. Jeśli ta pierwsza opcja przebije się do świadomości decydentów, możemy liczyć na mnożenie się inicjatyw typu „lokal za złotówkę”, domy trzeciego sektora, społeczne co-workingi. A wtedy organizacje pozarządowe będą mogły skupić się na tym, co najważniejsze – swojej misji – zamiast martwić się, gdzie upchnąć dokumenty czy spotkać z podopiecznymi. Jak pokazują przykłady z Krakowa, Warszawy czy Poznania, przy odrobinie dobrej woli da się wygospodarować przestrzeń dla dobra wspólnego. Miasto naprawdę obywatelskie to takie, w którym w przestrzeni fizycznej jest miejsce na aktywność obywatelską – od sali na wykład, przez biuro porad, po harcówkę. Oby ta idea stawała się standardem, a nie wyjątkiem.
